دوره 16، شماره 1 - ( بهار و تابستان 1404 )
جلد 16 شماره 1 صفحات 42-27 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Rezaei Moghaddam M H, Rahimpour T. (2026). Evaluation and Zoning of Flood Hazard in the Aji Chai Basin Using the Multi-Criteria Decision-Making Technique and a Statistical Method (SI). J Watershed Manage Res. 16(1), 27-42. doi:10.61186/jwmr.2024.1265
URL: http://jwmr.sanru.ac.ir/article-1-1265-fa.html
URL: http://jwmr.sanru.ac.ir/article-1-1265-fa.html
رضائی مقدم محمدحسین، رحیم پور توحید. ارزیابی و پهنه‌بندی خطر وقوع سیل در حوضه آبریز آجیچای با استفاده از تکنیک تصمیم‌گیری چندمعیاره و روش آماری SI پژوهشنامه مديريت حوزه آبخيز 1404; 16 (1) :42-27 10.61186/jwmr.2024.1265
1- گروه ژئومورفولوژی، دانشکده برنامه‌ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
چکیده: (1268 مشاهده)
چکیده مبسوط
مقدمه: سیلاب‌ها از جمله مهم‌ترین مخاطرات محیطی محسوب می‌شوند که همه‌ساله خسارات جبران‌ناپذیری را در سراسر کشور بر جای می‌گذارند. تحلیل فضایی حساسیت خطر وقوع سیل و تهیه نقشه‌های خطر، یک رویکرد مهم در مدیریت سیلاب است. حوضه آبریز آجیچای به دلیل گستردگی مساحت و دارا بودن شرایط خاص جغرافیایی جزو حوضه‌های با پتانسیل بالای خطر وقوع سیل در نظر گرفته می‌شود. بنابراین، هدف اصلی از تحقیق حاضر تهیه نقشه پتانسیل خطر وقوع سیل در این حوضه با استفاده از دو روش تصمیم‌گیری چند معیاره و مدل آماری است. به همین منظور، از 18 پارامتر مؤثر در وقوع سیل جهت تهیه نقشه‌های پتانسیل خطر وقوع سیلاب استفاده گردید. پارامترهای مورد بررسی عبارت بودند از ارتفاع، شیب، جهت شیب، شاخص رطوبت توپوگرافی، شاخص حمل رسوب، شاخص قدرت آبراهه، انحنای زمین، بارش، فاصله از آبراهه، تراکم آبراهه، لیتولوژی، گروه‌های هیدرولوژیکی خاک، ژئومورفولوژی، فاصله از پل، فاصله از سد، NDVI و کاربری اراضی.
مواد و روش‌ها: محدوده مورد مطالعه تحقیق حاضر حوضه آبریز آجیچای است که از نظر تقسیمات سیاسی در استان آذربایجان شرقی واقع شده است. حوضه آبریز آجیچای به شکل تقریباً مستطیلی بین کوهستان سبلان و رشته‌کوه قوشه داغ در شمال، رشته‌کوه بزقوش در جنوب و کوهستان سهند در جنوب غرب قرار گرفته است. مساحت این حوضه حدود 10985/9 کیلومترمربع است. تغییرات ارتفاعی حوضه از1255 متر در خروجی حوضه تا 3816 متر در دامنه‌های کوهستان سبلان هستند. بهطور کلی، دامنه‌های سبلان و سهند با ارتفاع بالای 3600 متر به عنوان مهم‌ترین عوارض توپوگرافی در سیمای ناهمواری‌های منطقه محسوب می‌شوند. میانگین بارش سالانه حوضه آجیچای بر اساس اطلاعات ایستگاه‌های سینوپتیک (چهار ایستگاه تبریز، بستان‌آباد، سراب و هریس) و باران‌سنجی (24 ایستگاه) موجود در سطح منطقه، حدود 315 میلی‌متر است. در پژوهش حاضر، از مدل فرایند تحلیل شبکه‌ای (ANP) به‌عنوان یک روش تحلیل تصمیم‌گیری چندمعیاره و مدل شاخص آماری (SI) به عنوان یک روش آماری دو متغیره جهت دستیابی به هدف تحقیق استفاده گردید. فرآیند تحلیل شبکه‌ای یکی از روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره است که توسط توماس ال ساعتی در سال 1980 توسعه یافته است. روش شاخص آماری (SI) توسط ون وستن در سال 1997 معرفی شد، به منظور اجرای مدل‌های تحقیق از موقعیت 274 نقطه سیلابی که در گذشته اتفاق افتاده‌اند، استفاده شد. نقشه موقعیت نقاط سیلاب‌های منطقه از طریق اطلاعات شرکت آب منطقه‌ای استان آذربایجان شرقی، بازدیدهای میدانی و همچنین تصویر ماهواره‌ای لندست 8 سنجنده OLI-TIRS تهیه گردید. بهمنظور ارزیابی دقت نتایج هریک از مدل‌ها، از سه شاخص آماری Sensitivity، Specificity و Accuracy بههمراه منحنی ROC و سطح زیر منحنی (AUC) استفاده گردید.
یافته‌ها: نتایج وزن دهی پارامترها با استفاده از مدل ANP نشان داد که سه پارامتر بارش، ژئومورفولوژی و شیب به ترتیب با ضرایب 0/137، 0/104 و 0/101 بیشترین وزن را داشتند که بیانگر تأثیر زیاد این عوامل در وقوع سیلاب‌های منطقه است. در مقابل، دو پارامتر شاخص حمل رسوب و شاخص قدرت آبراهه کمترین وزن را داشتند. ارزیابی اهمیت پارامترها با استفاده از مدل SI نیز نشان داد که مناطق نزدیک رودخانه‌ها و پل‌ها، سطوح کمارتفاع و دارای شیب کم مستعد خطر وقوع سیل هستند. نقشه‌های نهایی از حاصل ضرب وزن هر کدام از پارامترها در لایه‌های اطلاعاتی آن‌ها و در پنج طبقه از پتانسیل خیلی کم تا خیلی زیاد تهیه شد. بررسی نقشه‌های نهایی نشان داد که الگوی پراکنش پهنه‌های خطر در هر دو مدل مشابه هم بودند و سطوح هموار و دشتی جزو مناطق با خطر بالای وقوع سیل شناسایی شدند. شهرهای مهم حوضه از قبیل تبریز، سراب و بستان‌آباد نیز در پهنه‌های با خطر زیاد و خیلی زیاد قرار دارند که آسیب‌پذیری این شهرها را به هنگام وقوع سیلاب‌های مخرب نشان می‌دهد. این شهرها در مسیر رودخانه‌ها شکل گرفته‌اند، بنابراین لزوم توجه جدی مسئولان به امر مدیریت سیلاب‌های شهری را دوچندان می‌کند. در مقابل، ارتفاعات و دامنه‌های شیب‌دار کمترین پتانسیل را جهت وقوع سیل دارند.
نتیجه‌گیری: بررسی مساحت هریک کلاس‌های خطر وقوع سیل در مدل‌های تحقیق نشان داد که در مدل ANP حدود 34 درصد و در مدل SI نیز 46 درصد از مساحت منطقه در پهنه‌های زیاد و خیلی زیاد از نظر وقوع سیل قرار داشتند. بررسی نقشه‌ها نشان داد که کلان‌شهر تبریز، که مهم‌ترین مرکز جمعیتی داخل حوضه محسوب می‌شود، به دلیل توسعه در امتداد رودخانه‌های مهران‌رود و آجیچای در پهنه‌های زیاد و خیلی زیاد از نظر وقوع سیل قرار دارد. این امر لزوم توجه جدی مسئولان منطقه را جهت مدیریت هرچه بهتر مخاطره سیلاب در داخل حوضه نشان می‌دهد. نتایج ارزیابی دقت مدل ها نشان میدهند که عملکرد هر دو مدل در تهیه نقشه‌های پتانسیل خطر وقوع سیل در منطقه خوب بودهاست. با این وجود، مدل SI با ضریب 0/945 بیشترین مقدار سطح زیر منحنی را دارد که بیانگر دقت بیشتر این مدل در مقایسه با مدل ANP است.
مقدمه: سیلاب‌ها از جمله مهم‌ترین مخاطرات محیطی محسوب می‌شوند که همه‌ساله خسارات جبران‌ناپذیری را در سراسر کشور بر جای می‌گذارند. تحلیل فضایی حساسیت خطر وقوع سیل و تهیه نقشه‌های خطر، یک رویکرد مهم در مدیریت سیلاب است. حوضه آبریز آجیچای به دلیل گستردگی مساحت و دارا بودن شرایط خاص جغرافیایی جزو حوضه‌های با پتانسیل بالای خطر وقوع سیل در نظر گرفته می‌شود. بنابراین، هدف اصلی از تحقیق حاضر تهیه نقشه پتانسیل خطر وقوع سیل در این حوضه با استفاده از دو روش تصمیم‌گیری چند معیاره و مدل آماری است. به همین منظور، از 18 پارامتر مؤثر در وقوع سیل جهت تهیه نقشه‌های پتانسیل خطر وقوع سیلاب استفاده گردید. پارامترهای مورد بررسی عبارت بودند از ارتفاع، شیب، جهت شیب، شاخص رطوبت توپوگرافی، شاخص حمل رسوب، شاخص قدرت آبراهه، انحنای زمین، بارش، فاصله از آبراهه، تراکم آبراهه، لیتولوژی، گروه‌های هیدرولوژیکی خاک، ژئومورفولوژی، فاصله از پل، فاصله از سد، NDVI و کاربری اراضی.
مواد و روش‌ها: محدوده مورد مطالعه تحقیق حاضر حوضه آبریز آجیچای است که از نظر تقسیمات سیاسی در استان آذربایجان شرقی واقع شده است. حوضه آبریز آجیچای به شکل تقریباً مستطیلی بین کوهستان سبلان و رشته‌کوه قوشه داغ در شمال، رشته‌کوه بزقوش در جنوب و کوهستان سهند در جنوب غرب قرار گرفته است. مساحت این حوضه حدود 10985/9 کیلومترمربع است. تغییرات ارتفاعی حوضه از
یافته‌ها: نتایج وزن دهی پارامترها با استفاده از مدل ANP نشان داد که سه پارامتر بارش، ژئومورفولوژی و شیب به ترتیب با ضرایب 0/137، 0/104 و 0/101 بیشترین وزن را داشتند که بیانگر تأثیر زیاد این عوامل در وقوع سیلاب‌های منطقه است. در مقابل، دو پارامتر شاخص حمل رسوب و شاخص قدرت آبراهه کمترین وزن را داشتند. ارزیابی اهمیت پارامترها با استفاده از مدل SI نیز نشان داد که مناطق نزدیک رودخانه‌ها و پل‌ها، سطوح کمارتفاع و دارای شیب کم مستعد خطر وقوع سیل هستند. نقشه‌های نهایی از حاصل ضرب وزن هر کدام از پارامترها در لایه‌های اطلاعاتی آن‌ها و در پنج طبقه از پتانسیل خیلی کم تا خیلی زیاد تهیه شد. بررسی نقشه‌های نهایی نشان داد که الگوی پراکنش پهنه‌های خطر در هر دو مدل مشابه هم بودند و سطوح هموار و دشتی جزو مناطق با خطر بالای وقوع سیل شناسایی شدند. شهرهای مهم حوضه از قبیل تبریز، سراب و بستان‌آباد نیز در پهنه‌های با خطر زیاد و خیلی زیاد قرار دارند که آسیب‌پذیری این شهرها را به هنگام وقوع سیلاب‌های مخرب نشان می‌دهد. این شهرها در مسیر رودخانه‌ها شکل گرفته‌اند، بنابراین لزوم توجه جدی مسئولان به امر مدیریت سیلاب‌های شهری را دوچندان می‌کند. در مقابل، ارتفاعات و دامنه‌های شیب‌دار کمترین پتانسیل را جهت وقوع سیل دارند.
نتیجه‌گیری: بررسی مساحت هریک کلاس‌های خطر وقوع سیل در مدل‌های تحقیق نشان داد که در مدل ANP حدود 34 درصد و در مدل SI نیز 46 درصد از مساحت منطقه در پهنه‌های زیاد و خیلی زیاد از نظر وقوع سیل قرار داشتند. بررسی نقشه‌ها نشان داد که کلان‌شهر تبریز، که مهم‌ترین مرکز جمعیتی داخل حوضه محسوب می‌شود، به دلیل توسعه در امتداد رودخانه‌های مهران‌رود و آجیچای در پهنه‌های زیاد و خیلی زیاد از نظر وقوع سیل قرار دارد. این امر لزوم توجه جدی مسئولان منطقه را جهت مدیریت هرچه بهتر مخاطره سیلاب در داخل حوضه نشان می‌دهد. نتایج ارزیابی دقت مدل ها نشان میدهند که عملکرد هر دو مدل در تهیه نقشه‌های پتانسیل خطر وقوع سیل در منطقه خوب بودهاست. با این وجود، مدل SI با ضریب 0/945 بیشترین مقدار سطح زیر منحنی را دارد که بیانگر دقت بیشتر این مدل در مقایسه با مدل ANP است.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
بلايای طبيعی (سيل، خشکسالی و حرکت های توده ای)
دریافت: 1403/2/9 | پذیرش: 1403/6/22
دریافت: 1403/2/9 | پذیرش: 1403/6/22
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
