پاییز و زمستان
برگشت به فهرست مقالات |
برگشت به فهرست نسخه ها
سیّد حمیدرضا صادقی*1، رضا چمنی1، مصطفی ذبیحی سیلابی1، محمد طاوسی1، آزاده کاتبی کرد1، حمید نوری2، عبدالواحد خالدی درویشان1، وحید موسوی1، پدیده السادات صادقی1، مهدی وفاخواه1، حمیدرضا مرادی رکابدارکلایی1
1- دانشگاه تربیت مدرس
2- دانشگاه ملایر
2- دانشگاه ملایر
چکیده: (31 مشاهده)
مقدمه
حفاظت، بهره‌برداری و مدیریت پایدار منابع طبیعی حوزه‌های آبخیز برای تأمین نیازهای جمعیت روبه‌رشد از اولویت خاصی برخوردار است. آسیب به منابع طبیعی عوارض جبران‌ناپذیری از جمله سیلاب‌های شدید، فرسایش خاک و در نتیجه خسارات جانی و مالی را به دنبال دارد. بنابراین از یک سو اجرای برنامه‌های حفاظت و احیای منابع طبیعی ضروری است و از سوی دیگر کمبود اعتبارات و محدودیت‌های اقتصادی، فنی و زمانی در حوزه‌های آبخیز مختلف باعث می‌شود تا اقدامات مدیریتی در قسمت‌هایی از حوزه‌های آبخیز که شرایط حساس‌تری نسبت به سایر مناطق دارند، انجام شود. بر همین اساس اولویت‌بندی مناطق مختلف یک حوزه آبخیز بر اساس شدت مشکل ابزار مفیدی برای دولت در تهیه راهبردهای توسعه منطقه‌ای است. بااین‌حال استفاده از یک رویکرد مناسب برای اتخاذ یک تصمیم مدیریتی با لحاظ نظر تمامی گروداران و کم‌کردن نظرات کارشناسی ضروری است. حال آن که این موضوع در مقیاس حوزه آبخیز کم‌تر موردتوجه قرار گرفته است. در همین راستا در پژوهش حاضر برای اولویت‌بندی مقایسه‌ای حوزه‌های آبخیز درجه دوم کشور از نظریه بازی به دلیل کاهش اثر نظر کارشناسی استفاده شده است. امید است نتایج این پژوهش سیاست‌گذاران، مدیران و تصمیم‌گیران در مدیریت جامع آبخیزهای کشور و حفظ منابع آب‌وخاک را یاری کند. اگرچه دستیابی به رویکردهای تفصیلی و اجرایی در مقیاس‌های عملیاتی نیازمند انجام پژوهش‌های گسترده‌تر با مقیاس بزرگ‌تر و در بخش‌ها و یا آبخیزهای با اولویت مدیریتی بالاست.
مواد و روش‌ها
برای اولویت‌بندی مقایسه‌ای حوزه‌های آبخیز درجه دو کشور در ابتدا 44 معیار ملی و قابل‌دسترس اقلیمی، انسانی، هیدرولوژیکی و طبیعی انتخاب شدند. در ادامه مقادیر معیارهای موردمطالعه برای هر یک از حوزه‌های آبخیز درجه دوم استخراج و با توجه به ماهیت معیارها و نوع تأثیر آن‌ها بر عملکرد آبخیزها، مقیاس‌بندی لازم انجام شد. برای حذف همبستگی درونی معیارهای مطالعه، از معیار آماری عامل تورم واریانس استفاده شد. در همین راستا 26 معیار برای اولویت‌بندی مقایسه‌ای نهایی شد. در مرحله بعد، رویکرد Condorcet برای اولویت‌بندی جامع مقایسه‌ای با درنظرگرفتن 26 معیار استفاده شد. در همین راستا، مقادیر معیارهای نهایی شده در آبخیزهای 30 گانه رتبه‌بندی شدند. در همین راستا آبخیزی که بهترین وضعیت را از لحاظ معیار مطالعاتی داشته داشت در رتبه اول و آبخیز با بدترین وضعیت در رتبه آخر قرار گرفت و این روال برای تمامی معیارهای مطالعاتی مدنظر قرار گرفت. پس از رتبه‌بندی آبخیزها با در نظر گرفتن معیارها، اولویت‌بندی مقایسه‌ای بین آبخیزهای رده دوم کشور انجام و آبخیزهای با بیش‌ترین و کم‌ترین برد در مقایسات جفتی، به ترتیب به‌عنوان آبخیزهای با اولویت کم و بالا شناسایی شدند. در نهایت نقاط ضعف و قوت آبخیزهای مطالعاتی با توجه به معیارهای مورد بررسی مشخص شد.
یافته‌ها
بر اساس نتایج، آبخیزهای 30 گانه کشور در بین 26 معیار مطالعاتی حداقل یک‌بار در رتبه‌های اول تا چهارم قرار گرفته‌اند. در همین راستا آبخیزهای جراحی و زهره با 3 و کویر درانجیر با 54 امتیاز به ترتیب دارای کم‌ترین و بیش‌ترین امتیاز و بدترین و بهترین شرایط را با توجه به 26 معیار نهایی شده دارند. بررسی وضعیت آبخیز جراحی و زهره نشان داد این آبخیز از لحاظ تراکم زهکشی، فرسایش ویژه و تراکم آبراهه‌های با رتبه چهار وضعیت خوبی ندارد. از سوی دیگر نتایچ نشان داد وضعیت کویر درانجیر در شاخص طبیعت‌گرایی، تغذیه آب‌های زیرزمینی، غلظت کربن مونواکسید، تراکم آبراهه‌های با رتبه 4، مهاجرت، فرسایش ویژه، جمعیت و جریان خروجی انسانی در مقایسه با غالب آبخیزها بهتر است. هم‌جنین با توجه به معیارهای مطالعاتی وضعیت و شرایط عملکردی آبخیز جراحی و زهره در جنوب‌غربی، آبخیز هامون جازموریان در جنوب‌شرقی، آبخیز بندرعباس-سدیج در جنوب، آبخیزهای کویر مرکزی و ابرقو سیرجان در مرکز و آبخیزهای دریاچه ارومیه، سفیدرود و ارس در شمال‌غربی در مقایسه با سایر آبخیزها ضعیف بوده و بایستی بیش‌تر مورد توجه قرار گیرند. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، متغیرهای مختلفی در اولویت‌بندی حوزه‌های آبخیز کشور مؤثر هستند که نیاز به ارزیابی دقیق و علمی تأثیرات هر یک بر عملکرد حوزه‌های آبخیز دارد. هم‌چنین نتایج این تحقیق می تواند سهم ارزنده‌ای در نحوه تخصیص اعتبارات در ارائه راهکارهای مدیریتی و انجام مطالعات دقیق اجرایی در مقیاس بزرگ‌تر و حوزه‌های آبخیز کوچک‌تر داشته باشد.
نتیجه‌گیری
در پژوهش حاضر از مجموعه متغیرهای تأثیرگذار و در دسترس در آبخیزها برای اولویت‌بندی مقایسه‌ای آن‌ها استفاده شده است. لازم به ذکر است با توجه به این‌که مبنای مقایسه در رویکرد Condorcet مقایسههای جفتی است، بنابراین زیرآبخیزهای جراحی و زهره و کویر درانجیر زیرآبخیزهایی هستند که در مقایسههای جفتی بین سایر زیرآبخیزها در معیارهای مذکور، به ترتیب بیش‌ترین و کم‌ترین باخت را تجربه کرده‌اند. براین‌اساس نتایج اولویت‌بندی زمانی قابل‌اعتماد خواهد بود که مدیر مربوطه با فرآیند اولویت‌بندی، نوع معیارها و هم‌چنین هدف مطالعه حاضر آگاهی کامل داشته باشد. طبیعتاً نتایج حاصل از مقیاس مورداستفاده در پژوهش فعلی، امکان تهیه و تدوین طرح‌های اجرایی مدیریت آبخیزهای کشور را مهیا نمی‌کند ولی زیربنای خوبی برای تمرکز توجهات بخش‌ها و سازمان‌های متولی حفاظت منابع آب‌وخاک کشور در خصوص سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در مقیاس ملی و سپس انجام مطالعات تفصیلی و هدفمندانه در مقیاس‌های بزرگ در آبخیزهای با اولویت بالا را فراهم نموده است. اگرچه انجام پژوهش‌های گسترده‌تر با سایر شیوه‌های اولویت‌بندی مبتنی بر تئوری بازی و با سایر رویکردهای مشابه و بر اساس معیارهای فنی گسترده‌تر توصیه می‌شود.
حفاظت، بهره‌برداری و مدیریت پایدار منابع طبیعی حوزه‌های آبخیز برای تأمین نیازهای جمعیت روبه‌رشد از اولویت خاصی برخوردار است. آسیب به منابع طبیعی عوارض جبران‌ناپذیری از جمله سیلاب‌های شدید، فرسایش خاک و در نتیجه خسارات جانی و مالی را به دنبال دارد. بنابراین از یک سو اجرای برنامه‌های حفاظت و احیای منابع طبیعی ضروری است و از سوی دیگر کمبود اعتبارات و محدودیت‌های اقتصادی، فنی و زمانی در حوزه‌های آبخیز مختلف باعث می‌شود تا اقدامات مدیریتی در قسمت‌هایی از حوزه‌های آبخیز که شرایط حساس‌تری نسبت به سایر مناطق دارند، انجام شود. بر همین اساس اولویت‌بندی مناطق مختلف یک حوزه آبخیز بر اساس شدت مشکل ابزار مفیدی برای دولت در تهیه راهبردهای توسعه منطقه‌ای است. بااین‌حال استفاده از یک رویکرد مناسب برای اتخاذ یک تصمیم مدیریتی با لحاظ نظر تمامی گروداران و کم‌کردن نظرات کارشناسی ضروری است. حال آن که این موضوع در مقیاس حوزه آبخیز کم‌تر موردتوجه قرار گرفته است. در همین راستا در پژوهش حاضر برای اولویت‌بندی مقایسه‌ای حوزه‌های آبخیز درجه دوم کشور از نظریه بازی به دلیل کاهش اثر نظر کارشناسی استفاده شده است. امید است نتایج این پژوهش سیاست‌گذاران، مدیران و تصمیم‌گیران در مدیریت جامع آبخیزهای کشور و حفظ منابع آب‌وخاک را یاری کند. اگرچه دستیابی به رویکردهای تفصیلی و اجرایی در مقیاس‌های عملیاتی نیازمند انجام پژوهش‌های گسترده‌تر با مقیاس بزرگ‌تر و در بخش‌ها و یا آبخیزهای با اولویت مدیریتی بالاست.
مواد و روش‌ها
برای اولویت‌بندی مقایسه‌ای حوزه‌های آبخیز درجه دو کشور در ابتدا 44 معیار ملی و قابل‌دسترس اقلیمی، انسانی، هیدرولوژیکی و طبیعی انتخاب شدند. در ادامه مقادیر معیارهای موردمطالعه برای هر یک از حوزه‌های آبخیز درجه دوم استخراج و با توجه به ماهیت معیارها و نوع تأثیر آن‌ها بر عملکرد آبخیزها، مقیاس‌بندی لازم انجام شد. برای حذف همبستگی درونی معیارهای مطالعه، از معیار آماری عامل تورم واریانس استفاده شد. در همین راستا 26 معیار برای اولویت‌بندی مقایسه‌ای نهایی شد. در مرحله بعد، رویکرد Condorcet برای اولویت‌بندی جامع مقایسه‌ای با درنظرگرفتن 26 معیار استفاده شد. در همین راستا، مقادیر معیارهای نهایی شده در آبخیزهای 30 گانه رتبه‌بندی شدند. در همین راستا آبخیزی که بهترین وضعیت را از لحاظ معیار مطالعاتی داشته داشت در رتبه اول و آبخیز با بدترین وضعیت در رتبه آخر قرار گرفت و این روال برای تمامی معیارهای مطالعاتی مدنظر قرار گرفت. پس از رتبه‌بندی آبخیزها با در نظر گرفتن معیارها، اولویت‌بندی مقایسه‌ای بین آبخیزهای رده دوم کشور انجام و آبخیزهای با بیش‌ترین و کم‌ترین برد در مقایسات جفتی، به ترتیب به‌عنوان آبخیزهای با اولویت کم و بالا شناسایی شدند. در نهایت نقاط ضعف و قوت آبخیزهای مطالعاتی با توجه به معیارهای مورد بررسی مشخص شد.
یافته‌ها
بر اساس نتایج، آبخیزهای 30 گانه کشور در بین 26 معیار مطالعاتی حداقل یک‌بار در رتبه‌های اول تا چهارم قرار گرفته‌اند. در همین راستا آبخیزهای جراحی و زهره با 3 و کویر درانجیر با 54 امتیاز به ترتیب دارای کم‌ترین و بیش‌ترین امتیاز و بدترین و بهترین شرایط را با توجه به 26 معیار نهایی شده دارند. بررسی وضعیت آبخیز جراحی و زهره نشان داد این آبخیز از لحاظ تراکم زهکشی، فرسایش ویژه و تراکم آبراهه‌های با رتبه چهار وضعیت خوبی ندارد. از سوی دیگر نتایچ نشان داد وضعیت کویر درانجیر در شاخص طبیعت‌گرایی، تغذیه آب‌های زیرزمینی، غلظت کربن مونواکسید، تراکم آبراهه‌های با رتبه 4، مهاجرت، فرسایش ویژه، جمعیت و جریان خروجی انسانی در مقایسه با غالب آبخیزها بهتر است. هم‌جنین با توجه به معیارهای مطالعاتی وضعیت و شرایط عملکردی آبخیز جراحی و زهره در جنوب‌غربی، آبخیز هامون جازموریان در جنوب‌شرقی، آبخیز بندرعباس-سدیج در جنوب، آبخیزهای کویر مرکزی و ابرقو سیرجان در مرکز و آبخیزهای دریاچه ارومیه، سفیدرود و ارس در شمال‌غربی در مقایسه با سایر آبخیزها ضعیف بوده و بایستی بیش‌تر مورد توجه قرار گیرند. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، متغیرهای مختلفی در اولویت‌بندی حوزه‌های آبخیز کشور مؤثر هستند که نیاز به ارزیابی دقیق و علمی تأثیرات هر یک بر عملکرد حوزه‌های آبخیز دارد. هم‌چنین نتایج این تحقیق می تواند سهم ارزنده‌ای در نحوه تخصیص اعتبارات در ارائه راهکارهای مدیریتی و انجام مطالعات دقیق اجرایی در مقیاس بزرگ‌تر و حوزه‌های آبخیز کوچک‌تر داشته باشد.
نتیجه‌گیری
در پژوهش حاضر از مجموعه متغیرهای تأثیرگذار و در دسترس در آبخیزها برای اولویت‌بندی مقایسه‌ای آن‌ها استفاده شده است. لازم به ذکر است با توجه به این‌که مبنای مقایسه در رویکرد Condorcet مقایسههای جفتی است، بنابراین زیرآبخیزهای جراحی و زهره و کویر درانجیر زیرآبخیزهایی هستند که در مقایسههای جفتی بین سایر زیرآبخیزها در معیارهای مذکور، به ترتیب بیش‌ترین و کم‌ترین باخت را تجربه کرده‌اند. براین‌اساس نتایج اولویت‌بندی زمانی قابل‌اعتماد خواهد بود که مدیر مربوطه با فرآیند اولویت‌بندی، نوع معیارها و هم‌چنین هدف مطالعه حاضر آگاهی کامل داشته باشد. طبیعتاً نتایج حاصل از مقیاس مورداستفاده در پژوهش فعلی، امکان تهیه و تدوین طرح‌های اجرایی مدیریت آبخیزهای کشور را مهیا نمی‌کند ولی زیربنای خوبی برای تمرکز توجهات بخش‌ها و سازمان‌های متولی حفاظت منابع آب‌وخاک کشور در خصوص سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در مقیاس ملی و سپس انجام مطالعات تفصیلی و هدفمندانه در مقیاس‌های بزرگ در آبخیزهای با اولویت بالا را فراهم نموده است. اگرچه انجام پژوهش‌های گسترده‌تر با سایر شیوه‌های اولویت‌بندی مبتنی بر تئوری بازی و با سایر رویکردهای مشابه و بر اساس معیارهای فنی گسترده‌تر توصیه می‌شود.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
