پاییز و زمستان
برگشت به فهرست مقالات |
برگشت به فهرست نسخه ها
1- بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، شیراز، ایران
2- بخش تحقیقات بیابان، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران.
3- بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کردستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، سنندج، ایران.
4- دکتری تخصصی، اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان بافق، استان یزد، ایران.
2- بخش تحقیقات بیابان، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران.
3- بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کردستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، سنندج، ایران.
4- دکتری تخصصی، اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان بافق، استان یزد، ایران.
چکیده: (30 مشاهده)
مقدمه و هدف: بیابان‌زایی، فرآیندی است که منجر به تغییرات بدون بازگشت در شرایط خـاک و رسـتنی‌هـای یک منطقه می‌شود و شرایط منطقه را بـهسـمت خشـکی بیشـتر پیش برده و باعث کاهش پتانسیل تولید منطقه می‌شـود. محـدودیت منـابع آبی، کاهش کیفیت آب و بهره‌برداری بـی‌رویـه سـبب شـده کـه تخریب منـابع آب زیرزمینی همراه دیگر فرآیندها ازجمله عوامل مؤثر بر بیابان‌زایی شناخته شوند. همچنان که افزایش بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی، فرونشست را بهدنبال خواهد داشت که آخرین مرحله بیابان‌زایی محسوب می‌شود. در این زمینه شناخت فرآیندهای بیابان‌زایی و عوامل ایجادکننده آن و همچنین اطلاع از شدت و ضعف این فرآیندها و عوامل، امری مهم و ضروری به‌منظور مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح می‌باشد. پایش زمینی یکی از روش‌های کارآمد برای نظارت بر بیابان‌زایی بهشمار می‌رود. به این منظور، مدل‌های متنوعی برای ارزیابی عوامل مؤثر در بیابان‌زایی و تهیه نقشه‌های مرتبط ارائه‌شده است. در این میان، مدل IMDPA با بهره‌گیری از شاخص و معیارهای مختلف می‌تواند به‌صورت کارآمد به بررسی وضعیت بیابان‌زایی هر منطقه بپردازد.
مواد و روش‌ها: حوزه آبریز کویر در انجیر، در شمال استان کرمان و جنوب استان یزد، شامل 12 محدوده مطالعاتی می‌باشد. ارتفاع منطقه از 925 متر در کویر درانجیر تا 4465 متر در کوه هزار متغیر است. 22406 کیلومترمربع این حوزه آبریز را مناطق کوهستانی 28102 کیلومترمربع آن را کویرها، شوره‌زارها، دشت‌ها و کوهپایه‌ها تشکیل می‌دهند. همچنین کویر درانجیر با وسعت 1000 کیلومترمربع منتهی‌الیه شبکه زهکشی آب‌های سطحی و زیرزمینی حوضه بهشمار می‌رود. در ابتدا به‌منظور بررسی و مطالعات تخریب خاک و فرونشست زمین تحت تأثیر منابع آب زیرزمینی در منطقه موردمطالعه از داده‌های آب زیرزمینی استفاده‌شده است. به این وسیله با مراجعه به سازمان‌های ذی‌ربط اعم از سازمان تحقیقات منابع آب ایران (تماب)، سازمان آب منطقه‌ای استان یزد و کرمان و همچنین تحقیقات انجام‌شده پیشین، پارامترهای کیفی آب ازجمله هدایت الکتریکی، نسبت جذب سدیم، کل مواد جامد محلول و پارامترهای کمی آب و همچنین نرخ فرونشست در طول دوره آماری 97-1381 جمع‌آوری شدند. با بهره‌گیری از دو معیار آب زیرزمینی و فرونشست به ارزیابی وضعیت بیابان‌زایی توسط مدل IMDPA در حوزه آبریز کویر درانجیر پرداخته شد. به‌منظور بررسی اثر معیارهای فرونشست و آب زیرزمینی بر شدت بیابان‌زایی منطقه نخست تأثیر دو معیار فرونشست و معیار آب زیرزمینی و سپس با حذف معیار فرونشست شدت بیابان‌زایی، تنها براساس معیار آب زیرزمینی ارزیابی شد. پهنه‌بندی شاخص و معیارها در سامانه اطلاعات جغرافیایی و روش‌های درون‌یابی صورت گرفت.
یافته‌ها: نقشه پهنه‌بندی پارامتر هدایت الکتریکی نشان داد تقریباً 50 درصد حوضه دارای شوری بالا (بیش‌تر از 5000 میکروزیمنس بر سانتی‌متر) می‌باشند که حاکی از شدت بیابان‌زایی خیلیشدید بر طبق این شاخص است. این در حالی است که نقشه پهنه‌بندی پارامتر نسبت جذب سدیم نشان داد بیش از 50 درصد منابع آبی حوضه دارای نسبت جذب سدیم پایین (کم‌تر از 18) می‌باشند که بیانگر شدت بیابان‌زایی کم بر طبق این شاخص می‌باشد. بررسی مقادیر افت سطح آب زیرزمینی نشان داد بیش از یک‌سوم حوضه دارای افت بالای 50 سانتی‌متر بوده که بیانگر شدت بیابان‌زایی خیلیشدید بر طبق این شاخص می‌باشند. ارزیابی وضعیت بیابان‌زایی با توجه به معیار آب زیرزمینی مدل IMDPA نشان داد بیش از 50 درصد از سطح حوضه دارای شدت متوسط بوده و تقریباً 20 درصد نیز دارای وضعیت شدید می‌باشند. محدوده‌های، بهادران و قریه‌العرب، بهترتیب بیش‌ترین و کم‌ترین شدت بیابان‌زایی را دارا بودند. ارزیابی نرخ فرونشست در سه محدوده مطالعاتی (کرمان-باغین، رفسنجان و زرند) دارای نقشه فرونشست، نشان داد محدوده کرمان-باغین دارای بیش‌ترین میزان فرونشست بین 12 تا کم‌تر از هفت سانتی‌متر در سال می‌باشد. ارزیابی وضعیت بیابان‌زایی بر طبق دو معیار فرونشست و آب زیرزمینی در سه محدوده دارای فرونشست نشان داد محدوده رفسنجان دارای بیش‌ترین شدت بیابان‌زایی بر طبق دو معیار می‌باشد.
نتیجه‌گیری: به‌طورکلی نتایج نشان داد مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر شدت بیابان‌زایی با توجه به دو معیار آب زیرزمینی و فرونشست، شوری آب زیرزمینی و سپس افت سطح آب است. بررسی نواحی دارای فرونشست و میزان افت سطح تراز آب زیرزمینی در محدوده‌های مطالعاتی نشان داد که در اکثر موارد، فرونشست در نواحی دارای افت سطح تراز آب زیرزمینی اتفاق افتاده است. ارزیابی شدت بیابان‌زایی بر طبق سه پارامتر معیار آب توسط مدل IMDPA نشان داد بیابان‌زایی در منطقه دارای شدت کم تا خیلیشدید می‌باشد. به‌طوری‌که طبقه متوسط بالاترین سطح را در حوضه شامل می‌شود. براساس درصد مساحت طبقات شدت بیابان‌زایی، بعد از شدت متوسط، بهترتیب مناطق با شدت شدید، کم و خیلیشدید بیش‌ترین سطح را در بر می‌گیرند. ارزیابی وضعیت بیابان‌زایی بهتفکیک محدوده مطالعاتی نشان داد در محدوده بهادران، نواحی با وضعیت خیلیشدید بیابان‌زایی از سطح بالاتری نسبت به دیگر محدوده‌های مطالعاتی وجود دارند؛ این در حالی است که بیابان‌زایی در محدوده‌های مطالعاتی ساغند، بردسیر و قریه‌العرب تنها دارای دو طبقه کم و متوسط می‌باشند. وضعیت بیابان‌زایی براساس دو معیار "آب زیرزمینی" و "فرونشست"، در سه محدوده مطالعاتی دارای نقشه فرونشست نشان داد بیابان‌زایی در محدوده رفسنجان نسبت به دو محدوده زرند و کرمان-باغین از شدت بالاتری برخوردار است. برای کنترل بیابان‌زایی، پیشنهاد می‌شود که مدیریت منابع آب شامل کنترل بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی و استفاده از روش‌های آبیاری بهینه انجام شود. همچنین، پایش و ارزیابی مستمر وضعیت بیابان‌زایی با استفاده از مدل IMDPA و نظارت بر کیفیت آب ضروری است. توسعه پوششگیاهی از طریق کاشت گیاهان مقاوم و اجرای پروژه‌های بیابان‌زدایی نیز مؤثر خواهد بود. درنهایت، افزایش آگاهی کشاورزان و جامعه محلی درباره روش‌های پایدار کشاورزی، اهمیت زیادی دارد.
مواد و روش‌ها: حوزه آبریز کویر در انجیر، در شمال استان کرمان و جنوب استان یزد، شامل 12 محدوده مطالعاتی می‌باشد. ارتفاع منطقه از 925 متر در کویر درانجیر تا 4465 متر در کوه هزار متغیر است. 22406 کیلومترمربع این حوزه آبریز را مناطق کوهستانی 28102 کیلومترمربع آن را کویرها، شوره‌زارها، دشت‌ها و کوهپایه‌ها تشکیل می‌دهند. همچنین کویر درانجیر با وسعت 1000 کیلومترمربع منتهی‌الیه شبکه زهکشی آب‌های سطحی و زیرزمینی حوضه بهشمار می‌رود. در ابتدا به‌منظور بررسی و مطالعات تخریب خاک و فرونشست زمین تحت تأثیر منابع آب زیرزمینی در منطقه موردمطالعه از داده‌های آب زیرزمینی استفاده‌شده است. به این وسیله با مراجعه به سازمان‌های ذی‌ربط اعم از سازمان تحقیقات منابع آب ایران (تماب)، سازمان آب منطقه‌ای استان یزد و کرمان و همچنین تحقیقات انجام‌شده پیشین، پارامترهای کیفی آب ازجمله هدایت الکتریکی، نسبت جذب سدیم، کل مواد جامد محلول و پارامترهای کمی آب و همچنین نرخ فرونشست در طول دوره آماری 97-1381 جمع‌آوری شدند. با بهره‌گیری از دو معیار آب زیرزمینی و فرونشست به ارزیابی وضعیت بیابان‌زایی توسط مدل IMDPA در حوزه آبریز کویر درانجیر پرداخته شد. به‌منظور بررسی اثر معیارهای فرونشست و آب زیرزمینی بر شدت بیابان‌زایی منطقه نخست تأثیر دو معیار فرونشست و معیار آب زیرزمینی و سپس با حذف معیار فرونشست شدت بیابان‌زایی، تنها براساس معیار آب زیرزمینی ارزیابی شد. پهنه‌بندی شاخص و معیارها در سامانه اطلاعات جغرافیایی و روش‌های درون‌یابی صورت گرفت.
یافته‌ها: نقشه پهنه‌بندی پارامتر هدایت الکتریکی نشان داد تقریباً 50 درصد حوضه دارای شوری بالا (بیش‌تر از 5000 میکروزیمنس بر سانتی‌متر) می‌باشند که حاکی از شدت بیابان‌زایی خیلیشدید بر طبق این شاخص است. این در حالی است که نقشه پهنه‌بندی پارامتر نسبت جذب سدیم نشان داد بیش از 50 درصد منابع آبی حوضه دارای نسبت جذب سدیم پایین (کم‌تر از 18) می‌باشند که بیانگر شدت بیابان‌زایی کم بر طبق این شاخص می‌باشد. بررسی مقادیر افت سطح آب زیرزمینی نشان داد بیش از یک‌سوم حوضه دارای افت بالای 50 سانتی‌متر بوده که بیانگر شدت بیابان‌زایی خیلیشدید بر طبق این شاخص می‌باشند. ارزیابی وضعیت بیابان‌زایی با توجه به معیار آب زیرزمینی مدل IMDPA نشان داد بیش از 50 درصد از سطح حوضه دارای شدت متوسط بوده و تقریباً 20 درصد نیز دارای وضعیت شدید می‌باشند. محدوده‌های، بهادران و قریه‌العرب، بهترتیب بیش‌ترین و کم‌ترین شدت بیابان‌زایی را دارا بودند. ارزیابی نرخ فرونشست در سه محدوده مطالعاتی (کرمان-باغین، رفسنجان و زرند) دارای نقشه فرونشست، نشان داد محدوده کرمان-باغین دارای بیش‌ترین میزان فرونشست بین 12 تا کم‌تر از هفت سانتی‌متر در سال می‌باشد. ارزیابی وضعیت بیابان‌زایی بر طبق دو معیار فرونشست و آب زیرزمینی در سه محدوده دارای فرونشست نشان داد محدوده رفسنجان دارای بیش‌ترین شدت بیابان‌زایی بر طبق دو معیار می‌باشد.
نتیجه‌گیری: به‌طورکلی نتایج نشان داد مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر شدت بیابان‌زایی با توجه به دو معیار آب زیرزمینی و فرونشست، شوری آب زیرزمینی و سپس افت سطح آب است. بررسی نواحی دارای فرونشست و میزان افت سطح تراز آب زیرزمینی در محدوده‌های مطالعاتی نشان داد که در اکثر موارد، فرونشست در نواحی دارای افت سطح تراز آب زیرزمینی اتفاق افتاده است. ارزیابی شدت بیابان‌زایی بر طبق سه پارامتر معیار آب توسط مدل IMDPA نشان داد بیابان‌زایی در منطقه دارای شدت کم تا خیلیشدید می‌باشد. به‌طوری‌که طبقه متوسط بالاترین سطح را در حوضه شامل می‌شود. براساس درصد مساحت طبقات شدت بیابان‌زایی، بعد از شدت متوسط، بهترتیب مناطق با شدت شدید، کم و خیلیشدید بیش‌ترین سطح را در بر می‌گیرند. ارزیابی وضعیت بیابان‌زایی بهتفکیک محدوده مطالعاتی نشان داد در محدوده بهادران، نواحی با وضعیت خیلیشدید بیابان‌زایی از سطح بالاتری نسبت به دیگر محدوده‌های مطالعاتی وجود دارند؛ این در حالی است که بیابان‌زایی در محدوده‌های مطالعاتی ساغند، بردسیر و قریه‌العرب تنها دارای دو طبقه کم و متوسط می‌باشند. وضعیت بیابان‌زایی براساس دو معیار "آب زیرزمینی" و "فرونشست"، در سه محدوده مطالعاتی دارای نقشه فرونشست نشان داد بیابان‌زایی در محدوده رفسنجان نسبت به دو محدوده زرند و کرمان-باغین از شدت بالاتری برخوردار است. برای کنترل بیابان‌زایی، پیشنهاد می‌شود که مدیریت منابع آب شامل کنترل بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی و استفاده از روش‌های آبیاری بهینه انجام شود. همچنین، پایش و ارزیابی مستمر وضعیت بیابان‌زایی با استفاده از مدل IMDPA و نظارت بر کیفیت آب ضروری است. توسعه پوششگیاهی از طریق کاشت گیاهان مقاوم و اجرای پروژه‌های بیابان‌زدایی نیز مؤثر خواهد بود. درنهایت، افزایش آگاهی کشاورزان و جامعه محلی درباره روش‌های پایدار کشاورزی، اهمیت زیادی دارد.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
