پاییز و زمستان
برگشت به فهرست مقالات |
برگشت به فهرست نسخه ها
مراد دارابی1 
، علی طالبی*1 ، محبوبه کیانی‌هرچگانی2 ، یحیی پرویزی3
، علی طالبی*1 ، محبوبه کیانی‌هرچگانی2 ، یحیی پرویزی3
1- دانشگاه یزد
2- کارشناس معاونت طرح و توسعه شرکت آب منطقه‌ای اصفهان
3- دانشیار پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری
2- کارشناس معاونت طرح و توسعه شرکت آب منطقه‌ای اصفهان
3- دانشیار پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری
چکیده: (64 مشاهده)
مقدمه و هدف: بسیاری از کشورهای جهان در معرض تخریب زمین قرار گرفتهاند که در نتیجه فرسایش خاک و رسوبات آبها رخ داده است. این امر منجر به از دست دادن بهرهوری خاک، تغییر کیفیت آب و ظرفیت کمتر برای جلوگیری از بلایای طبیعی مانند سیل شده است .فرسایش خاک علاوه بر پیامدهای اقتصادی مستقیم دارای پیامدهای شدید محیطی مانند هدر رفت مواد مغذی، افت شیمیایی، فیزیکی و زیستی خاک و کاهش حاصلخیزی آن، فشردگی خاک و کاهش نفوذپذیری، افت کیفیت آب، کاهش زیستگاههای حیات وحش و کاهش تنوع زیستی، تغییر در ویژگیهای مناظر، بیابانزدایی ، افزایش گازهای گلخانهای در اتمسفر و گرم شدن جهانی هوا، تاثیر بر تغییر اقلیم و بالا آمدن سطح بستر رودخانهها و کاهش ظرفیت عبوری آن‌ها میباشد. از جمله اقدامات آبخیزداری موثر در کاهش میزان فرسایش و رواناب میتوان به عملیات زیستی، مکانیکی و زیستمکانیکی شامل بذرپاشی، نهال کاری، بذرکاری، خشکه چین، گابیون و سکوبندی اشاره کرد.عملیات سکوبندی از عملیاتهای رایج در آبخیزداری و منابع طبیعی میباشد که کمتر مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است. در چند روش سکوبندی، در بسیاری از نقاط کشور بهعنوان یک دانش بومی شناخته شده و از دیرباز بهعنوان یک روش برآمده از تجربه و دانش بومی، مورد استفاده می باشد. ولی متاسفانه این روش از جمله روشهای و عملیات در آبخیزداری و منابع طبیعی میباشد. که علی رغم رایج بودن آن، کمتر مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است. اثربخشی این روش بیشتر از طریق تجربه و در بستر دانش بومی به اثبات رسیده و پژوهشگران و محققان کمتر به آن پرداخته اند. سکوبندی جزو آن دسته از عملیات آبخیزداری محسوب می‌شود که کنترل فرسایش خاک و رواناب را از طریق تعدیل در طول و شدت شیب مدنظر قرار می‌گیرد. هدف از این پژوهش بررسی پاسخ هیدرولوژیکی وقایع رگباری در مقیاس پلات‌های دو متر در10 متر در اراضی سکوبندی و فاقد سکوبندی در زیر حوزههای کل شیخی از سرشاخههای سد پارسیان و تنگ بوان از سرشاخههای رودخانه زهره در شهرستان ممسنی می باشد. در همین راستا پس از مشاهدات میدانی مکان‌های مناسب جهت استقرار نه پلات در اراضی سکوبندی و نه پلات در اراضی فاقد سکوبندی در سه سایت مطالعاتی با بافت خاک متفاوت شناسایی و مقدار روانابها بعد از اتمام کامل هر رگبار اندازه گیری شد. بخش عمده تحقیق متکی به فعالیتهای میدانی شامل برداشت 10 رگبار در زمان وقوع بارش، تعیین حجم رواناب در سه منطقه مطالعاتی مذکور شامل 18 پلات طی سالهای 2020 لغایت 2021 بوده است .
مواد و روش ها: پس از مطالعه و بررسی نقشههای زمینشناسی، خاکشناسی، پوششگیاهی، شیب مناطق مورد مطالعه و پیمایشهای میدانی و با در نظر گرفتن سابقه احداث سکو، منطقه مناسب برای طرح آزمایشی تعیین شد و سپس تعداد 18 قطعه یا پلات در سه منطقه و سه زیر حوزه آبخیز (نه پلات در اراضی سکوبندی و نه پلات در اراضی اقد سکو) با ابعاد 10 متر طول و دو متر عرض با مختصات دقیق احداث و حجم رواناب کل پس از هر رویداد بارندگی اندازه‌گیری شد. به‌منظور اندازه‌گیری رواناب از ظروف مدرج استفاده شد. اندازه‌گیری رواناب برای 10 رویداد رگبار طبیعی از تاریخ 18 ژانویه سال 2020 تا 30 آوریل 2021(10 رگبار) صورت گرفت در نهایت برای انجام تجزیه و تحلیل آماری، بعد از تهیه بانک اطلاعاتی داده‌ها در نرم‌افزار Excel 2016 آماره‌های مختلف توصیفی رواناب در نرم‌افزار SPSS 21 محاسبه شد.
یافته‌ها: نتایج مشاهداتی در سایت اول، دوم و سوم بیان‌گر کاهش حجم رواناب در اراضی سکوبندی نسبت به اراضی فاقد سکوبندی به‌ترتیب 88/8، 28/3 و 6/15 برابر بود. همچنین انجام آزمون t نشان‌دهنده اختلاف معنی‌دار (01/0≥p) حجم رواناب تولیدی بین میانگین‌ها در اراضی سکوبندی و فاقد سکوبندی در سایت‌های مطالعاتی بود. در حداکثر بارش 118 میلیمتر حداقل رواناب تولیدی به ترتیب در سایت های دوم، اول و سوم به ترتیب با حجم رواناب 5/6، 67/2 و 52/0 بهترین کارایی در کنترل رواناب، فرسایش و رسوب را با دارا بودن سازندهای''پابده - گورپی''و رسوبات آبرفتی تراس های جوان که از نظر حساسیت در ردیف سازندهای بحرانی در حوضه از لحاظ تولید رواناب فرسایش و رسوب می-باشند داراست .
نتیجه‌گیری: سکوها یکی از بارزترین اثر انگشتان بشریت در بوم‌سازگان‌های زمینی است که با هدف ایجاد سطوح جدیدی برای کشت در مناطق شیبدار، کاهش رواناب و فرسایش خاک، برداشت و ذخیره آب باران، تجمع زیست توده با افزایش تولید محصولات و بازسازی خود بوم‌سازگان‌ها انجام می شود. تغییر اساسی در مورفولوژی زمین منجر به تغییر در نفوذ آب و فرآیندهای تولید رواناب و در نهایت تأثیر بر کل چرخه آب از سکو واحد تا شیب، حوزه آبریز و مقیاس چشم انداز می‌شود. جامعه علمی چندین دهه است که در حال بررسی آثار زیست محیطی مربوط به سکو و فرآیندهای هیدرولوژیکی و هیدروژئولوژیکی در مناظر پلکانی است. با توجه به خلا تحقیقاتی در بررسی اثرات این عملیات کنترل فرسایش و رواناب در کشور به‌طور عام و در منطقه هدف به‌طور خاص، پژوهش حاضر به بررسی تغییرپذیری مولفه های هیدرولوژیکی مثل رواناب و هدررفت خاک در تاکستانها و انارستانهای سکوبندی شده و فاقد سکوبندی در شرایط رگبار طبیعی پرداخته شد. اساس نتایج شایسته است اقدامات سکوبندی در برنامههای مدیریت روانابها در جهت افزایش رطوبت و نگهداشت خاک که سبب افزایش تولید و درآمد خالص بهرهبرداران خواهد شد با مشارکت مردم در قالب طرحهای یارانهای با تشویق بهرهبرداران با ارائه تسهیلات بانکی بلاعوض، اجرای این عملیات بهعنوان یک فرهنگ نهادینه شود. سکوبندی به عنوان روشی کم هزینه می تواند در بهبود سازندهای حساس به تولید رواناب ، ایجاد فرسایش و رسوب عمل کند.
مواد و روش ها: پس از مطالعه و بررسی نقشههای زمینشناسی، خاکشناسی، پوششگیاهی، شیب مناطق مورد مطالعه و پیمایشهای میدانی و با در نظر گرفتن سابقه احداث سکو، منطقه مناسب برای طرح آزمایشی تعیین شد و سپس تعداد 18 قطعه یا پلات در سه منطقه و سه زیر حوزه آبخیز (نه پلات در اراضی سکوبندی و نه پلات در اراضی اقد سکو) با ابعاد 10 متر طول و دو متر عرض با مختصات دقیق احداث و حجم رواناب کل پس از هر رویداد بارندگی اندازه‌گیری شد. به‌منظور اندازه‌گیری رواناب از ظروف مدرج استفاده شد. اندازه‌گیری رواناب برای 10 رویداد رگبار طبیعی از تاریخ 18 ژانویه سال 2020 تا 30 آوریل 2021(10 رگبار) صورت گرفت در نهایت برای انجام تجزیه و تحلیل آماری، بعد از تهیه بانک اطلاعاتی داده‌ها در نرم‌افزار Excel 2016 آماره‌های مختلف توصیفی رواناب در نرم‌افزار SPSS 21 محاسبه شد.
یافته‌ها: نتایج مشاهداتی در سایت اول، دوم و سوم بیان‌گر کاهش حجم رواناب در اراضی سکوبندی نسبت به اراضی فاقد سکوبندی به‌ترتیب 88/8، 28/3 و 6/15 برابر بود. همچنین انجام آزمون t نشان‌دهنده اختلاف معنی‌دار (01/0≥p) حجم رواناب تولیدی بین میانگین‌ها در اراضی سکوبندی و فاقد سکوبندی در سایت‌های مطالعاتی بود. در حداکثر بارش 118 میلیمتر حداقل رواناب تولیدی به ترتیب در سایت های دوم، اول و سوم به ترتیب با حجم رواناب 5/6، 67/2 و 52/0 بهترین کارایی در کنترل رواناب، فرسایش و رسوب را با دارا بودن سازندهای''پابده - گورپی''و رسوبات آبرفتی تراس های جوان که از نظر حساسیت در ردیف سازندهای بحرانی در حوضه از لحاظ تولید رواناب فرسایش و رسوب می-باشند داراست .
نتیجه‌گیری: سکوها یکی از بارزترین اثر انگشتان بشریت در بوم‌سازگان‌های زمینی است که با هدف ایجاد سطوح جدیدی برای کشت در مناطق شیبدار، کاهش رواناب و فرسایش خاک، برداشت و ذخیره آب باران، تجمع زیست توده با افزایش تولید محصولات و بازسازی خود بوم‌سازگان‌ها انجام می شود. تغییر اساسی در مورفولوژی زمین منجر به تغییر در نفوذ آب و فرآیندهای تولید رواناب و در نهایت تأثیر بر کل چرخه آب از سکو واحد تا شیب، حوزه آبریز و مقیاس چشم انداز می‌شود. جامعه علمی چندین دهه است که در حال بررسی آثار زیست محیطی مربوط به سکو و فرآیندهای هیدرولوژیکی و هیدروژئولوژیکی در مناظر پلکانی است. با توجه به خلا تحقیقاتی در بررسی اثرات این عملیات کنترل فرسایش و رواناب در کشور به‌طور عام و در منطقه هدف به‌طور خاص، پژوهش حاضر به بررسی تغییرپذیری مولفه های هیدرولوژیکی مثل رواناب و هدررفت خاک در تاکستانها و انارستانهای سکوبندی شده و فاقد سکوبندی در شرایط رگبار طبیعی پرداخته شد. اساس نتایج شایسته است اقدامات سکوبندی در برنامههای مدیریت روانابها در جهت افزایش رطوبت و نگهداشت خاک که سبب افزایش تولید و درآمد خالص بهرهبرداران خواهد شد با مشارکت مردم در قالب طرحهای یارانهای با تشویق بهرهبرداران با ارائه تسهیلات بانکی بلاعوض، اجرای این عملیات بهعنوان یک فرهنگ نهادینه شود. سکوبندی به عنوان روشی کم هزینه می تواند در بهبود سازندهای حساس به تولید رواناب ، ایجاد فرسایش و رسوب عمل کند.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
