پاییز و زمستان
برگشت به فهرست مقالات |
برگشت به فهرست نسخه ها
1- دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری
2- دانشگاه تهران
2- دانشگاه تهران
چکیده: (28 مشاهده)
مقدمه و هدف: وقوع حوادث طبیعی مانند سیلاب، همواره در عرصه‌های جغرافیایی، به‌ویژه در مناطق روستایی تأثیرات مخربی بر جای گذاشته است. حوادث طبیعی اغلب با تخریب منابع اقتصادی و امکانات رفاهی و زیستی، سلامت ساکنان را به خطر می‌اندازند و همواره به‌عنوان تهدیدی جدی برای توسعه محسوب می‌گردند. افزایش تاب‌آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با مخاطرات طبیعی می‌تواند به‌عنوان رویکردی تسهیل‌کننده برای دستیابی به توسعه و به عبارتی بهبود شرایط زیستی ساکنین و محیط‌زیست قلمداد شود. بررسی‌های اخیر حاکی از آن است که امروزه افزایش مقاومت جوامع در برابر مخاطرات طبیعی، بیشتر موردتوجه قرار گرفته است؛ به‌طوری‌که دیدگاه غالب به سوی افزایش"تاب‌آوری" در برابر این مخاطرات جهت یافته است. بر اساس این دیدگاه، تاب‌آوری به‌عنوان توانایی سیستم برای آماده شدن برای تهدیدها، جذب اثرات، بهبود، و سازگاری پس از استرس مداوم یا یک رویداد مخرب در نظر گرفته شده است. از سوی دیگر در سال‌های اخیر، استان مازندران با روند رو به رشد سیل و به‌تبع آن افزایش خسارت در بخش کشاورزی و روستایی مواجه بوده است. ازاین‌رو، هدف این مطالعه ارزیابی تاب‌آوری خانوارهای روستایی ساکن در حوزه آبخیز تجن در مواجهه با سیلاب بود.
مواد و روش‌ها: برای گردآوری داده‌های این مطالعه توصیفی _ همبستگی از فن پیمایش استفاده شد. جامعه آماری پژوهش، خانوارهای روستایی ساکن در حوزه آبخیز تجن بودند (44014=N) و حجم نمونه با استفاده از فرمول ارائه شده توسط مرکز آمار استرالیا تعیین شد (264= n) و در نهایت اطلاعات از 257 سرپرست خانوار روستایی جمع‌آوری شد. آزمودنی‌ها به روش نمونه‌گیری طبقه‌بندی شده متناسب چند مرحله‌ای انتخاب شدند. ابزار جمع‌آوری اطلاعات نیز پرسشنامه بود که روایی صوری و محتوایی آن به‌وسیله اعضای هیئت علمی و متخصصان ترویج و آموزش کشاورزی و توسعه روستایی مورد تأیید قرار گرفت. پایایی مقیاس‌های آن نیز از طریق انجام مطالعه راهنما با همکاری 30 خانوار روستایی خارج از نمونه مورد مطالعه سنجیده شد. مقادیر کرونباخ آلفای مقیاس‌های پرسشنامه نشان داد که ابزار پژوهش از پایایی کافی برخوردار است.
یافته‌ها: نتایج نشان داد که خانوارهای روستایی ساکن در حوزه آبخیز تجن از تاب‌آوری اکولوژیکی و اقتصادی پایین‌تری در مقایسه با سایر ابعاد تاب‌آوری شامل اجتماعی، نهادی - زیرساختی، فیزیکی- کالبدی برخوردار بودند. نتایج تحلیل رگرسیون نیز نشان داد که به ترتیب، چهار متغیر میزان اثربخشی راهبردهای اجتماعی- اقتصادی، میزان به‌کارگیری راهبردهای فنی، میزان تحصیلات و سرمایه طبیعی توانستند حدود 5/46 درصد از تغییرات متغیر وابسته تاب‌آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با سیل را تبیین کنند.
نتیجه‌گیری: برای افزایش تاب‌آوری اقتصادی خانوارهای روستایی مورد مطالعه ارائه وام‌های کم بهره و تسهیلات بانکی و اعتبارات به روستاییان می‌تواند در نظر گرفته شود. برای افزایش تاب‌آوری اجتماعی، آموزش جوامع محلی در معرض خطر به‌منظور پیگیری اقدام‌های مناسب و به موقع در برابر سیلاب و آموزش همگانی به ساکنان جوامع روستایی به ویژه از طریق کتب درسی و رسانه‌های ارتباط جمعی و اجرای مانورهای آموزشی توصیه می‌شود. الزام دهیاری‌ها برای کمک و همکاری با نهادهای محلی برای تهیه نقشه خطر سیل برای روستاهای تحت مدیریت با ترسیم نقاط تحت خطر، نقاط امن و معابر دسترسی (راه‌های فرار) به این نقاط می‌تواند گامی مثبت برای افزایش تاب آوری نهادی- زیرساختی خانوارهای روستایی منطقه مورد مطالعه باشد. همچنین، مدیریت و حفاظت حوزه آبخیز مورد مطالعه از طریق اقداماتی مثل جلوگیری از جنگل زدایی و تخصیص بودجه برای احداث شهرها و روستاها به دور از سیلاب دشت‌ها توسط سازمان‌های ذی‌ربط برای افزایش تاب‌آوری اکولوژیکی خانوارهای روستایی پیشنهاد می‌شود. به علاوه، برای بهبود تاب آوری فیزیکی- کالبدی خانوارهای روستایی، طراحی صحیح ساختمان و رعایت مقررات ملی ساختمان و استفاده از مصالح بادوام در ساخت و ساز توصیه می‌گردد. مدیریت کشت در اراضی شیب‌دار نیز باید به عنوان یکی از مهم‌ترین راهبردهای فنی مقابله با سیلاب مورد توجه قرار گیرد تا از شکل‌گیری رواناب‌های سیل‌آسا ممانعت شود. همچنین توجه و نظارت بر آمایش فعالیت‌های مختلف کشاورزی به تاب‌آور کردن جوامع روستایی کمک شایان توجهی خواهد کرد. حفظ پوشش گیاهی در اطراف مزارع و خانه‌ها و حفاظت از جنگل‌ها نیز راهبرد مهم دیگری است که در حوزه آبخیز تجن باید مورد توجه قرار گیرد. تغییر الگوی کشت نیز باید با نگرشی نوین و با لحاظ کردن مخاطرات طبیعی انجام شود. از آنجا که سرمایه طبیعی نیز بر تاب‌آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با سیل نقش مثبتی دارد، پیشنهاد می‌شود که حفظ بقایای گیاهی در اطراف مزارع از طریق کشاورزی حفاظتی با رویکرد ارتقای مواد آلی خاک و حاصلخیزی آن و افزایش قدرت جذب و نفوذپذیری آب در اراضی زراعی و باغی منطقه مورد توجه قرار گیرد. همچنین توصیه می‌گردد که تناوب زراعی و توسعه کشت گیاهانی مثل گیاهان دارویی که چندساله هستند و به حفظ و نگهداری آب و خاک کمک می‌کنند نیز، در برنامه توسعه کشاورزی منطقه مورد توجه قرار گیرد. در نهایت، به منظور افزایش تاب‌آوری خانوارهای روستایی در برابر سیلاب، افزایش سطح تحصیلات خانوارهای روستایی، ارائه آموزش‌های همگانی و تخصصی، نظارت بر نحوه مدیریت نظام کشاورزی، بهره‌گیری از کشاورزی حفاظتی، تغییر الگوی کشت و رعایت تناوب زراعی توصیه می‌شود.
مواد و روش‌ها: برای گردآوری داده‌های این مطالعه توصیفی _ همبستگی از فن پیمایش استفاده شد. جامعه آماری پژوهش، خانوارهای روستایی ساکن در حوزه آبخیز تجن بودند (44014=N) و حجم نمونه با استفاده از فرمول ارائه شده توسط مرکز آمار استرالیا تعیین شد (264= n) و در نهایت اطلاعات از 257 سرپرست خانوار روستایی جمع‌آوری شد. آزمودنی‌ها به روش نمونه‌گیری طبقه‌بندی شده متناسب چند مرحله‌ای انتخاب شدند. ابزار جمع‌آوری اطلاعات نیز پرسشنامه بود که روایی صوری و محتوایی آن به‌وسیله اعضای هیئت علمی و متخصصان ترویج و آموزش کشاورزی و توسعه روستایی مورد تأیید قرار گرفت. پایایی مقیاس‌های آن نیز از طریق انجام مطالعه راهنما با همکاری 30 خانوار روستایی خارج از نمونه مورد مطالعه سنجیده شد. مقادیر کرونباخ آلفای مقیاس‌های پرسشنامه نشان داد که ابزار پژوهش از پایایی کافی برخوردار است.
یافته‌ها: نتایج نشان داد که خانوارهای روستایی ساکن در حوزه آبخیز تجن از تاب‌آوری اکولوژیکی و اقتصادی پایین‌تری در مقایسه با سایر ابعاد تاب‌آوری شامل اجتماعی، نهادی - زیرساختی، فیزیکی- کالبدی برخوردار بودند. نتایج تحلیل رگرسیون نیز نشان داد که به ترتیب، چهار متغیر میزان اثربخشی راهبردهای اجتماعی- اقتصادی، میزان به‌کارگیری راهبردهای فنی، میزان تحصیلات و سرمایه طبیعی توانستند حدود 5/46 درصد از تغییرات متغیر وابسته تاب‌آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با سیل را تبیین کنند.
نتیجه‌گیری: برای افزایش تاب‌آوری اقتصادی خانوارهای روستایی مورد مطالعه ارائه وام‌های کم بهره و تسهیلات بانکی و اعتبارات به روستاییان می‌تواند در نظر گرفته شود. برای افزایش تاب‌آوری اجتماعی، آموزش جوامع محلی در معرض خطر به‌منظور پیگیری اقدام‌های مناسب و به موقع در برابر سیلاب و آموزش همگانی به ساکنان جوامع روستایی به ویژه از طریق کتب درسی و رسانه‌های ارتباط جمعی و اجرای مانورهای آموزشی توصیه می‌شود. الزام دهیاری‌ها برای کمک و همکاری با نهادهای محلی برای تهیه نقشه خطر سیل برای روستاهای تحت مدیریت با ترسیم نقاط تحت خطر، نقاط امن و معابر دسترسی (راه‌های فرار) به این نقاط می‌تواند گامی مثبت برای افزایش تاب آوری نهادی- زیرساختی خانوارهای روستایی منطقه مورد مطالعه باشد. همچنین، مدیریت و حفاظت حوزه آبخیز مورد مطالعه از طریق اقداماتی مثل جلوگیری از جنگل زدایی و تخصیص بودجه برای احداث شهرها و روستاها به دور از سیلاب دشت‌ها توسط سازمان‌های ذی‌ربط برای افزایش تاب‌آوری اکولوژیکی خانوارهای روستایی پیشنهاد می‌شود. به علاوه، برای بهبود تاب آوری فیزیکی- کالبدی خانوارهای روستایی، طراحی صحیح ساختمان و رعایت مقررات ملی ساختمان و استفاده از مصالح بادوام در ساخت و ساز توصیه می‌گردد. مدیریت کشت در اراضی شیب‌دار نیز باید به عنوان یکی از مهم‌ترین راهبردهای فنی مقابله با سیلاب مورد توجه قرار گیرد تا از شکل‌گیری رواناب‌های سیل‌آسا ممانعت شود. همچنین توجه و نظارت بر آمایش فعالیت‌های مختلف کشاورزی به تاب‌آور کردن جوامع روستایی کمک شایان توجهی خواهد کرد. حفظ پوشش گیاهی در اطراف مزارع و خانه‌ها و حفاظت از جنگل‌ها نیز راهبرد مهم دیگری است که در حوزه آبخیز تجن باید مورد توجه قرار گیرد. تغییر الگوی کشت نیز باید با نگرشی نوین و با لحاظ کردن مخاطرات طبیعی انجام شود. از آنجا که سرمایه طبیعی نیز بر تاب‌آوری خانوارهای روستایی در مواجهه با سیل نقش مثبتی دارد، پیشنهاد می‌شود که حفظ بقایای گیاهی در اطراف مزارع از طریق کشاورزی حفاظتی با رویکرد ارتقای مواد آلی خاک و حاصلخیزی آن و افزایش قدرت جذب و نفوذپذیری آب در اراضی زراعی و باغی منطقه مورد توجه قرار گیرد. همچنین توصیه می‌گردد که تناوب زراعی و توسعه کشت گیاهانی مثل گیاهان دارویی که چندساله هستند و به حفظ و نگهداری آب و خاک کمک می‌کنند نیز، در برنامه توسعه کشاورزی منطقه مورد توجه قرار گیرد. در نهایت، به منظور افزایش تاب‌آوری خانوارهای روستایی در برابر سیلاب، افزایش سطح تحصیلات خانوارهای روستایی، ارائه آموزش‌های همگانی و تخصصی، نظارت بر نحوه مدیریت نظام کشاورزی، بهره‌گیری از کشاورزی حفاظتی، تغییر الگوی کشت و رعایت تناوب زراعی توصیه می‌شود.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
بلايای طبيعی (سيل، خشکسالی و حرکت های توده ای)
دریافت: 1403/2/18 | پذیرش: 1403/7/1
دریافت: 1403/2/18 | پذیرش: 1403/7/1
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
