دوره 13، شماره 25 - ( بهار و تابستان 1401 1401 )
جلد 13 شماره 25 صفحات 10-1 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Karimi Sangchini E, Mosaffaie J, Salehpour Jam A. Prioritizing of Causal–Effect Factors Affecting Flood Occurrence in Khorramabad Watershed. jwmr. 2022; 13 (25) :1-10
URL: http://jwmr.sanru.ac.ir/article-1-1158-fa.html
URL: http://jwmr.sanru.ac.ir/article-1-1158-fa.html
کریمی سنگچینی ابراهیم، مصفایی جمال، صالح پورجم امین. اولویتبندی عوامل علت-معلولی موثر بر رخداد سیل و تحلیل پاسخ های مدیریتی در حوزه آبخیز خرم‌آباد. پژوهشنامه مديريت حوزه آبخيز. 1401; 13 (25) :10-1
بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، خرم آباد، ایران،
چکیده: (116 مشاهده)
مقدمه و هدف: از آنجایی که سیلاب یکی از بلایای عظیم طبیعی شناخته‌شده برای بشر می‌باشد و تلفات سیلاب سالانه دارایی‌های اساسی خانوارها، اجتماعات محلی و ساکنین روستاها و شهرها را با نابود‌کردن محصولات کشاورزی، مساکن، زیرساخت‌ها، ساختمان و ماشین آلات کاهش می‌دهد، مدیریت سیلاب امری حیاتی می‌نماید. بر همین اساس یکی از راه‌کارهای اساسی برای کنترل و کاهش سیل در این استان، شناسایی مسائل و مشکلات آبخیزهای سیل‌خیز بالادست و ارائه پاسخ مدیریتی مناسب برای حل آن‌ها می‌باشد. بنابراین پژوهش حاضر دارای اهداف: (الف) شناسایی و تحلیل علت و معلولی عوامل موثر در افزایش پتانسیل سیل‌خیزی و اثرات مربوطه در حوزه آبخیز خرم آباد، (ب) ارائه پاسخ‌های مدیریتی مناسب و همچنین (ج) بررسی روند تغییرات هر یک از مولفه‌های 1DPSIR در دوره‌های آماری در این حوضه است
مواد و روش‌ها: حوزه آبخیز خرم آباد یکی از بزرگترین زیرحوضه‌های رودخانه کشکان می‌باشد. شهرستان خرم‌آباد و چندین روستا در این حوضه قرار دارند. حوضه مورد مطالعه حدود ۱۶۰۹ کیلومترمربع است. در این پژوهش مسائل و مشکلات حوضه مبتنی بر مطالعات گذشته، پرسش از کارشناسان و نیز مراجعه به منطقه تعیین و بر همین اساس راهبردهای احتمالی نیز مشخص شد. مدل مفهومی شامل مولفه‌های نیرومحرکه، فشار، وضعیت، اثر و پاسخ ترسیم شد. بر اساس نظرات کارشناسی نمودار مفهومی علت-معلولی سیل در منطقه طراحی شده و برای هر کدام از مولفه‌های مدل شاخص‌های مناسبی تعریف و کمی‌سازی شدند. به‌منظور اولویتبندی مشکلات و همچنین تعیین مهم‌ترین راهبردهای مدیریتی جهت مدیریت سیل در آبخیز خرم‌آباد ، از دیدگاه خبرگان استفاده شد. بدین‌منظور از پرسش‌نامه با طیف لیکرت به‌عنوان ابزار اندازه‌گیری و از آزمون فریدمن برای رتبه‌بندی استفاده شد. همچنین روند تغییرات هر یک از مولفه‌های DPSIR جهت ارزیابی مساله در دوره‌های زمانی بررسی شد.
یافته‌ها: نتایج نشان داد که سطح جنگل‌ها و مراتع در منطقه مطالعاتی از سال 2003 تا 2019 نزدیک به 5 درصد کاهش داشته است. در عین حال سطح اراضی کشاورزی رشد عمده‌ای در حدود 4 درصد داشته است که می‌توان مشاهده نمود، عمده سطح اراضی جنگلی و مرتعی به زمین‌های کشاورزی تبدیل شده است و از پوشش طبیعی منطقه به شکل محسوسی کاسته شده است. یک درصد باقی مانده نیز صرف گسترش شهرها و روستاها شده، به شکلی که سطح این اراضی از 3/3 در سال 2003 به 4/2 در سال 2019 افزایش داشته است. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده نیروی محرک تغییراقلیمی (با میانگین رتبه 2/93)، فشار جمعیتی (با میانگین رتبه 2/78)، و دامداری‌های سنتی (با میانگین رتبه 2/45) که خود منجر به کاهش پوشش‌گیاهی و تغییرکاربری منطقه شده، مهم‌ترین اثر را بر وقوع سیل دارند. ترکیب این عوامل سبب شده تا تولید رواناب و درنتیجه دبی سیل در منطقه به شدت افزایش یابد و خسارات جانی و مالی هرساله بیش‌تر شود. برای مقابله با این پدیده سیاست‌هایی توسط کارشناسان پیشنهاد شد که در حال اجرا بوده و یا می‌توان آن‌ها را اجرا کرد. نتایج کلی این تحقیق نشان می‌دهند که روند سیل‌خیزی در حوضه رو‌به‌افزایش بوده، فشار ناشی از نیروهای محرکه به‌خصوص تعداد دام مازاد حوضه (با میانگین تبه 3/15) در حال تشدید است، توان مدیران در کاهش قدرت نیروهای محرکه بسیار محدود و سیاست‌های معرفی‌شده پاسخگوی نیاز نمی‌باشند. اقدامات حفاظتی مدیریتی منابع‌طبیعی (با میانگین رتبه 4/95) و حمایت‌های مالی دولت برای جبران خسارات سیل (با میانگین رتبه4/73) رتبه‌های اول و دوم پاسخ‌های مدیریتی را به خود اختصاص داده‌اند.
نتیجه گیری: شاخص‌های در نظر گرفته شده برای مولفه فشار شامل توسعه جاده‌ها، خشکسالی ناشی از تغییر اقلیم، وجود دام مازاد و مدیریت نامناسب اراضی می‌باشند. سطح جاده‌های منطقه در گذر زمان افزایش نشان می‌دهد. توسعه راه‌ها یکی از سیاست‌های کلی هر کشور است تا بتوان به مناطق دورافتاده و بدون امکانات دسترسی داشته و منجر‌به توسعه آن مناطق گردد. کارشناسان مشاور در این تحقیق سیاست‌های مختلفی که به اجرا در آمده و یا قابلیت اجرایی داشته‌اند، را معرفی نمودند. سیاست‌های پاسخگویی معرفی‌شده شامل مهار رشد جمعیت، توسعه دامداری اصولی، برنامه‌های مدیریتی مقابله‌ای شامل روش‌های فیزیکی و بیولوژیکی و در نهایت حمایت‌های مالی از آسیب دیدگان بوده است. بر اساس مقایسات زوجی انجام شده کاهش جمعیت و بهبود دامداری دو اولویت مدیریت در منطقه معرفی شده‌اند. اما همانطور که دیده شد، حتی این سیاست‌ها نیز تأثیری بر اوج‌گیری دبی سیل نداشته‌اند و همانطور که وزن عامل نیروی محرک نشان داد، شدت اثر این عوامل به‌حدی است که این سیاست‌ها نه تنها جوابگو نبوده، بلکه توان پاسخگویی را نیز در خود ندارند.
مواد و روش‌ها: حوزه آبخیز خرم آباد یکی از بزرگترین زیرحوضه‌های رودخانه کشکان می‌باشد. شهرستان خرم‌آباد و چندین روستا در این حوضه قرار دارند. حوضه مورد مطالعه حدود ۱۶۰۹ کیلومترمربع است. در این پژوهش مسائل و مشکلات حوضه مبتنی بر مطالعات گذشته، پرسش از کارشناسان و نیز مراجعه به منطقه تعیین و بر همین اساس راهبردهای احتمالی نیز مشخص شد. مدل مفهومی شامل مولفه‌های نیرومحرکه، فشار، وضعیت، اثر و پاسخ ترسیم شد. بر اساس نظرات کارشناسی نمودار مفهومی علت-معلولی سیل در منطقه طراحی شده و برای هر کدام از مولفه‌های مدل شاخص‌های مناسبی تعریف و کمی‌سازی شدند. به‌منظور اولویتبندی مشکلات و همچنین تعیین مهم‌ترین راهبردهای مدیریتی جهت مدیریت سیل در آبخیز خرم‌آباد ، از دیدگاه خبرگان استفاده شد. بدین‌منظور از پرسش‌نامه با طیف لیکرت به‌عنوان ابزار اندازه‌گیری و از آزمون فریدمن برای رتبه‌بندی استفاده شد. همچنین روند تغییرات هر یک از مولفه‌های DPSIR جهت ارزیابی مساله در دوره‌های زمانی بررسی شد.
یافته‌ها: نتایج نشان داد که سطح جنگل‌ها و مراتع در منطقه مطالعاتی از سال 2003 تا 2019 نزدیک به 5 درصد کاهش داشته است. در عین حال سطح اراضی کشاورزی رشد عمده‌ای در حدود 4 درصد داشته است که می‌توان مشاهده نمود، عمده سطح اراضی جنگلی و مرتعی به زمین‌های کشاورزی تبدیل شده است و از پوشش طبیعی منطقه به شکل محسوسی کاسته شده است. یک درصد باقی مانده نیز صرف گسترش شهرها و روستاها شده، به شکلی که سطح این اراضی از 3/3 در سال 2003 به 4/2 در سال 2019 افزایش داشته است. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده نیروی محرک تغییراقلیمی (با میانگین رتبه 2/93)، فشار جمعیتی (با میانگین رتبه 2/78)، و دامداری‌های سنتی (با میانگین رتبه 2/45) که خود منجر به کاهش پوشش‌گیاهی و تغییرکاربری منطقه شده، مهم‌ترین اثر را بر وقوع سیل دارند. ترکیب این عوامل سبب شده تا تولید رواناب و درنتیجه دبی سیل در منطقه به شدت افزایش یابد و خسارات جانی و مالی هرساله بیش‌تر شود. برای مقابله با این پدیده سیاست‌هایی توسط کارشناسان پیشنهاد شد که در حال اجرا بوده و یا می‌توان آن‌ها را اجرا کرد. نتایج کلی این تحقیق نشان می‌دهند که روند سیل‌خیزی در حوضه رو‌به‌افزایش بوده، فشار ناشی از نیروهای محرکه به‌خصوص تعداد دام مازاد حوضه (با میانگین تبه 3/15) در حال تشدید است، توان مدیران در کاهش قدرت نیروهای محرکه بسیار محدود و سیاست‌های معرفی‌شده پاسخگوی نیاز نمی‌باشند. اقدامات حفاظتی مدیریتی منابع‌طبیعی (با میانگین رتبه 4/95) و حمایت‌های مالی دولت برای جبران خسارات سیل (با میانگین رتبه4/73) رتبه‌های اول و دوم پاسخ‌های مدیریتی را به خود اختصاص داده‌اند.
نتیجه گیری: شاخص‌های در نظر گرفته شده برای مولفه فشار شامل توسعه جاده‌ها، خشکسالی ناشی از تغییر اقلیم، وجود دام مازاد و مدیریت نامناسب اراضی می‌باشند. سطح جاده‌های منطقه در گذر زمان افزایش نشان می‌دهد. توسعه راه‌ها یکی از سیاست‌های کلی هر کشور است تا بتوان به مناطق دورافتاده و بدون امکانات دسترسی داشته و منجر‌به توسعه آن مناطق گردد. کارشناسان مشاور در این تحقیق سیاست‌های مختلفی که به اجرا در آمده و یا قابلیت اجرایی داشته‌اند، را معرفی نمودند. سیاست‌های پاسخگویی معرفی‌شده شامل مهار رشد جمعیت، توسعه دامداری اصولی، برنامه‌های مدیریتی مقابله‌ای شامل روش‌های فیزیکی و بیولوژیکی و در نهایت حمایت‌های مالی از آسیب دیدگان بوده است. بر اساس مقایسات زوجی انجام شده کاهش جمعیت و بهبود دامداری دو اولویت مدیریت در منطقه معرفی شده‌اند. اما همانطور که دیده شد، حتی این سیاست‌ها نیز تأثیری بر اوج‌گیری دبی سیل نداشته‌اند و همانطور که وزن عامل نیروی محرک نشان داد، شدت اثر این عوامل به‌حدی است که این سیاست‌ها نه تنها جوابگو نبوده، بلکه توان پاسخگویی را نیز در خود ندارند.
|
[1]- Driver-Pressure-State-Impact-Response
|
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
مديريت حوزه های آبخيز
دریافت: 1400/5/4 | ویرایش نهایی: 1401/4/8 | پذیرش: 1400/6/11 | انتشار: 1401/4/8
دریافت: 1400/5/4 | ویرایش نهایی: 1401/4/8 | پذیرش: 1400/6/11 | انتشار: 1401/4/8
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
